Cronologia

Reuniun dals stans

Il 1367 sa reuneschan ils «stans» clericals, nobels e purils che suttastattan a l’uvestg da Cuira. Quai èn sco emprim il Chapitel catedral da Cuira, secundo la noblezza da servetsch (ils chavaliers) e sco terz las vischnancas da vallada Tumleastga e Schons, Surses, Bergiaglia, Engiadin’Ota, Engiadina Bassa e la citad da Cuira. Ils stans vulan condecider en l’administraziun episcopala dal pajais e furman per quai in cussegl. La reuniun da la «Cumina Chadé a Cuira» dal 1367 n’è structuralmain e legalmain anc nagina vaira confederaziun. Ma cun las radunanzas dals represchentants da las vischnancas da vallada e tras allianzas cun la Lia sura e la Lia da las Diesch Dretgiras survegn la Cumina Chadé dapli forza d’agir. Uschia vala ella finalmain era sco Lia e vegn era numnada uschia: «Lia da la Chadé».⁶

Indicaziun da las funtaunas

Fundaziun

La reuniun numnada l’emprim Lia sura nascha il 1395 a Glion. Iniziant principal è l’avat da la claustra da Mustér; sco ulteriurs «signurs principals» valan il barun da Razén ed il barun da Sax-Mesauc. Impurtant è dentant era la cooperaziun dals cumins da Mustér (sut la pussanza da la claustra) e da la Lumnezia (sut la pussanza dals Sax) Paucs dis pli tard s’associescha il cont da Werdenberg-Sargans cun la vischnanca dals libers da Laax. L’origin da la Lia è ina seria dad ostilitads cun consequenzas negativas per traffic e commerzi. Correspundentamain duai la Lia sura servir oravant tut al mantegniment da la pasch tranter ils partenaris da la lia. Ils 16 da mars 1424 vegn ella engirada da nov a Trun. Ina entira dunsaina da vischnancas èn ussa represchentadas. Insaquantas dad ellas prendan schizunt part da maniera independenta, senza resguard a lur signurs, oravant tut Schons e Valragn. A chaschun dal nov engirament dal 1424 vegn cumplettada l’instituziun centrala da la lia, la dretgira cuminaivla.  L’entira lia vegn ussa numnada adina pli savens Lia Grischa – quai en allusiun a la vestgadira da launa grischa da ses commembers, dals «purs grischs».⁷

Indicaziun da las funtaunas

Fundaziun

La Lia da las Diesch Dretgiras  vegn fundada ils 8 da zercladur 1436 a Tavau, suenter ch’il cont da Toggenburg, Friedrich VII era mort senza descendent masculin. Ils cumins Tavau, Claustra, Castels, Aschera, St. Peter, Langwies, Churwalden, Belfort, Maiavilla e Malans han vulì impedir cun la lia ina repartiziun. Tuttina vegnan els suenter repartids tar differents signurs feudals. Vers la fin dal 15. tschientaner surpiglian ils ducas da l’Austria la pussanza sur tut ils cumins cun excepziun da Maiavilla e Malans. Cun la Lia da las Diesch Dretgiras e las Trais Lias sco sustegn pon ils cumins mantegnair ina tscherta independenza da l’Austria. Dentant pir 1649/52 als èsi reussì da sa cumprar liber da la pussanza austriaca.⁸

Indicaziun da las funtaunas

Allianza bilaterala

Suenter las allianzas bilateralas tranter la Lia sura e la Lia da la Chadé (1406) e tranter la Lia da la Chadé e la Lia da las Diesch Dretgiras (1450), han era la Lia sura e la Lia da las Diesch Dretgiras fatg in’allianza il 1471. Uschia era mintga Lia allià directamain cun las duas autras – e «l’architectura» da las Trais Lias era terminada. A partir da quel temp han las Trais Lias era gia fatg dietas federalas cuminaivlas. Il lieu da las dietas è savens stà Vazarouls. La fracziun sper Brinzauls aveva in posiziun centrala: en la Lia da las Diesch Dretgiras, dentant fitg damanaivel al cunfin cun la Lia da la Chadé ed era betg dalunsch da la Lia sura. Perquai che la terza e davosa allianza bilaterala è vegnida fatga il 1471, è resultà il «mitus da Vazarouls»: Ins ha cret ch’ins haja concludì a Vazarouls quella giada ina allianza trilaterala. Questa vista nun-istorica è il motiv per il monument da Vazarouls (obelisc cun trais varts) sin la plazza da la regenza a Cuira.⁴¹

Quellennachweis

Conflict profund

En la Guerra svabaisa cumbattan las Trais Lias da la vart dals Confederads encunter il retg Maximilian I e la Lia svabaisa. Ils Grischuns emprovan oravant tut da sa defender encunter  las revendicaziuns da pussanza dals Austriacs en Engiadina Bassa ed en Val Müstair. La culminaziun dramatica da las confruntaziuns è la Battaglia a la Chalavaina dals 22 da matg 1499. En la stretga da la val giudim la Val Müstair han las truppas austriacas construì ina bloccada; cun assaglir questa fortificaziun perda Benedetg Fontana, chapitani da la glieud da la Chadé sia vita. La victoria a la Chalavaina na porta dentant betg la deliberaziun sperada dals dretgs da pussanza austriacs. La schientscha da libertad dal giuven stadi republican vegn dentant rinforzda.⁹

Indicaziun da las funtaunas

Mercenariat

Gia il 1496 ha la Lia Grischa fatg in contract da mercenadi cun la Frantscha. Questa cunvegna vegn renovada il 1509 da tut las Trais Lias. Cun quai han ins suttamess ils servetschs da mercenaris che n’avevan enfin qua nagina regulaziun, ad ina controlla dal stadi. Ultra da quai vegnan reglads en ils contracts il martgà liber et il traffic da rauba. Suenter sia victoria en la battaglia da Marignano (1515) fa il retg Franz I da la Frantscha il 1516 ina «pasch eterna» cun ils Confederads ed ils Grischuns. Quella pasch al permetta anc ina giada da recrutar truppas da mercenaris, entant ch’el vegn obligà a pajaments regulars da «pensiuns» (imports da daners annuals). Mintgina da las Trais Lias duai survegnir il medem import sco in chantun da la Confederaziun. Il 1532 fa il medem monarc in nov contract da  mercenadi cun las Trais Lias.¹⁰

Indicaziun da las funtaunas

Buna relaziun da vischins

Las Trais Lias sa cunvegnan cun il retg e posteriur imperatur Maximilian davart ina buna vischinanza, ina reducziun dals dazis en il Tirol ed il Vorarlberg e davart ina schliaziun cumpromissariala dad eventuals conflicts. Al contract sigillà il 1500 da la Lia da la Chadé e da la Lia da las Diesch Dretgiras, s’associescha era la Lia Grischa il 1502. Il 1518 vegn la cunvegna confermada sco «allianza ereditara». Ella mantegna sia valaivladad enfin il 1798.¹⁰

Indicaziun da las funtaunas

Territoris subdits

La conquista da la Vuclina cun Buorm e Clavenna è la pli gronda operaziun da la politica exteriura da las Trais Lias a l’entschatta dal 16. tschientaner. Malgrà lur contracts cun la Frantscha s’associeschan ils Grischuns il 1512 a la coaliziun furmada dal cardinal Matthäus Schiner, uvestg da Sion: il Papa è uffizialmain a la testa da questa coaliziun. En la «Gronda campagna guerrila da Pavia» gidan ils Grischuns als Confederads da stgatschar ils Franzos da la Lumbardia. Cun questa chaschun occupeschan els  la Vuclina e Buorm, sco era Clavenna e las Trais Plaivs sisum il Lai da Com. Els s’approprieschan ils territoris sco terras subditas. Las Trais Plaivs van dentant a perder al Ducadi da Milaun durant las guerras da Müs (1525, 1531).¹²

Indicaziun da las funtaunas

Nova cardientscha

Il plevon da la citad da Cuira Johannes Comander fa che Cuira daventa il center dal moviment da refurmaziun da las Trais Lias. Ils onns 1523-1527 s’impona la cardientscha evangelica en la citad.

Fundaziun

Cun la lia dals 23 da settember 1524 entschaiva il temp dal Stadi liber da las Trais Lias (1524-1799), ch’è suenter vegnì integrà sco «Canton Rätien» sco part da la Republica Helvetica e finalmain il 1803 sco Chantun Grischun en la Confederaziun.

Ina collavuraziun politica da las Trais Lias hai gia dà avant il 1524 – cumenzà cun las «Campagnas militaras da Buorm» (Wormser Züge) cuminaivlas encunter il Ducadi da Milaun il 1486/87. En l’emprima brev dals artitgels da Glion dals 4 d’avrigl 1524 han ins a la fin anc relaschà statuts cuminaivels per fatgs da la baselgia. Ins è pia vegnì a la conclusiun ch’i saja temp per ina brev federala cuminaivla. Quella remplazza ils contracts d’allianza mintgamai bilaterals dal 15. tsch., oravant tut quel dal 1450 (tranter la Lia da la Chadé e la Lia da las Diesch Dretgiras) e quel dal 1471 (tranter la Lia Grischa e la Lia da las Diesch Dretgiras).

Il grond absent en la Brev federala dal 1524 è l’uvestg da Cuira – cumbain ch’el è il patrun da la Lia Grischa (sco possessur da las anteriuras signurias dals Sax). L’uvestg è ì en l’exil, en vista al moviment refurmatoric. La versiun da la brev federala dal 1544 vegn percunter era sigillada da l’uvestg da quel temp – Luzi Iter, in burgais da Cuira.

Vischnancas e baselgia

Las duas brevs dals Artitgels da Glion dal 1524 e dal 1526 regleschan ils fatgs da la baselgia en l’interess da las vischnancas:

• Ils plevons da la vischnanca duain manar ina vita undraivla,
• Las vischnancas han il dretg dad eleger e da relaschar sez ils plevons (cun l’elecziun d’in preditgant evangelic u d’in spiritual catolic decida la vischnanca al medem temp davart sia confessiun).
• Ins na dastga betg fundar novas claustras e las existentas na dastgan pli recepir nagins novizs resp. novizas.
• Las dieschmas dals purs che correspundan a la fin ad ina taglia da baselgia, vegnan reducidas.
• Donaziuns da messa pon vegnir abolidas, sch’ils donaturs u lur descendents vulan quai.
• Las cumpetenzas da la giurisdicziun clericala a la curt da l’uvestg vegnan limitadas.
• L’uvestg na dastga betg pli numnar uffiziants seculars (in dals artitgels cun la pli gronda muntada ch’è però vegnì resguardà il pli pauc).

Cun quai èn stgaffidas las premissas per che la refurmaziun sa possia imponer en bleras vischnancas. L’applicaziun effectiva dals Artitgels da Glion vegn dentant decisa tenor cas singul al lieu en ina procedura giudiziala speziala. Tuttina valan las duas brevs dals Artitgels da Glion sco era la Brev federala sco dretg territorial dal Stadi da las Trais Lias enfin tar ses declin il 1798.¹³

Indicaziun da las funtaunas

Auturs pioniers

Cun ils texts ladins dal notabel da l’Engiadina Ota Gian Travers che cumparan suenter il 1527 cumenza la cultura scritta rumantscha. Las emprimas ovras rumantschas  stampadas èn las translaziuns da Jachiam Bifrun, era da l’Engiadina Ota, dal catechissem da Cuira 1552 (stampà tar Dolfino Landolfi a Poschiavo) e dal Nov Testament il 1560 (tar Jakob Kündig a Basilea), suandà dal cudesch da Psalms cun chanzuns spiritualas ed in catechissem da Durich Chiampell da l’Engiadina Bassa (era stampà tar Kündig a Basilea).¹⁴

Indicaziun da las funtaunas

Politica exteriura e politica da partidas

Pervi da la posiziun geografica  sa scuntran en il «Stadi liber da las Trais Lias» ils interess da dus blocs da pussanza: la Frantscha e Vaniescha d’ina vart, l’Austria e la Spagna da l’autra vart. Domadus varts tschertgan allianzas, contingents da mercenaris e dretgs da passagi. Lur aderents en las Trais Lias èn mintgamai partidas  inimias. Statuts encunter la recepziun da pensiuns, regals e daners da corrupziun na pon betg restrenscher l’influenza da daners  esters. I resultan «dretgiras nauschas» populisticas che vulan sancziunar cas da corrupziun; ils tribunals vegnan dentant instrumentalisads da las partidas ina encunter l’autra.¹⁵

Indicaziun da las funtaunas

Geografia istorica

Ils onns suenter 1570 scriva il reverenda refurmà Durich Chiampell, naschì a Susch, l’emprima descripziun cumplessiva dal Grischun per latin.¹⁶

Indicaziun da las funtaunas

Traffic da transit

Ils pass grischuns fan part, ultra dal Brenner e dal Son Gottard a las pli impurtantas colliaziuns tranter l’Europa dal nord e l’Italia. Enturn 1600 vegn cuntanschì ina culminaziun cun 14’000 saumaris (saumari = chargia per in animal da sauma). Durant la Guerra da trent’onns sa reducescha il volumen da martganzia da transit ad in dieschavel; pir la fin dal 18. tschientaner cuntanschan ins puspè dapli che 10’000 saumaris. Las entradas da dazi e taxas da passagi, da pajas da viturins ed autras entradas da traffic fan dal transit da martganzia la segund gronda funtauna d’entradas da l’economia grischuna.¹⁷

Indicaziun da las funtaunas

Suenter lungas emprovas da Vaniescha e da ses alliads, fan las Trais Lias ina allianza cun la pussanta Republica da Vaniescha vischina. Il contract disturba dentant l’equiliber existent en la politica exteriura. Ch’ins ha refusà in onn pli tard ina cunvegna sumeglianta cun il ducadi spagnol da Milaun chaschuna in embargo da commerzi e la construcziun d’ina fortezza spagnola a l’entrada da la Vuclina. La pressiun spagnola en il sid augmenta era las tensiuns en la Vuclina.¹⁸

Indicaziun da las funtaunas

1607/1618/1619 La dispita tranter las partidas en las Trais Lias chaschuna agitaziuns, sullevaments (radunanzas politicas armadas) e dretgiras nauschas.

1620 Pervi dal giavisch cultivà durant lung temp da sa deliberar da las pussanzas estras en il Grischun e dad extirpar il protestantissem è capità l’uschenumnà murdraretsch da Vuclina. Tar la revolta,  provocada da la classa dirigenta da la Vuclina, vegnan assassinads ca. 600 refurmads; ils auters fugian or da la val. Cun quai è il protestantissem marginalisà cumplettamain al sid da las Alps e la pussanza dals Grischuns è eliminada per il mument. Emprovas da reconquistar fan naufragi. Sco vendetga vegnan assassinads aderents dals Spagnols en las Trais Lias, tranter auter lur manader Pompejus von Planta.¹⁹

1621/1622 Suenter l’invasiun da truppas austriacas e spagnolas, ston las Trais Lias desister da lur territoris subdits (artitgels da Milaun, contract da Lindau). L’Austria reactivescha ses dretgs da pussanza en il Partenz, a Tavau, en il Scanvetg ed a Churwalden e scumonda la confessiun protestanta en quellas valladas. Quai maina a la revolta dal Partenz ed a la stgatschada dal Austriacs la primavaira dal 1622. Gia l’atun dal 1622 invadan dentant puspè truppas austriacas il territori suveran da las Trais Lias ed il medem succeda il 1629. A questas invasiuns suonda mintgamai in temp d’occupaziun da ca. dus onns.²⁰

1624 Cun agid da la Frantscha stgatschan truppas grischunas las truppas d’occupaziun spagnolas da la Vuclina. La vallada resta dentant tar la Spagna tenor il contract da Monzon (1626).

1634 Per incumbensa da la Frantscha victorisescha il duca Henri de Rohan cun truppas franzosas e grischunas las truppas d’occupaziun spagnolas en Vuclina. Cura ch’i sa mussa ch’il territori na duai puspè betg vegnir restituì als Grischuns e perquai che la Frantscha è en retard cun pajaments da sold, vegnan realisads contacts secrets cun l’Austria e cun la Spagna.

1637 Uffiziers grischuns èn pronts dad ir cun lur truppas en sold spagnol (Lia conchadenada/Kettenbund) e sut il commando da Gieri Genatsch  succeda la revolta encunter Rohan.

1639 En l’emprim Capitulat da Milaun survegnan ils Grischuns enavos la Vuclina cun la restricziun ch’il protestantissem n’haja pli nagina plazza là. Il medem onn vegn Gieri Genatsch assassinà a Cuira. El ha sa fatg blers inimis ed è daventà memia pussant per l’aristocrazia.²¹

1649/52 Cun la pasch vestfalica dal 1648 cuntanscha era il stadi da las Trais Lias sco «lieu allià» da la Confederaziun l’independenza formala da l’Imperi tudestg. Da pli gronda impurtanza è la liberaziun (cumprar liber) dals dretgs da pussanza dals Habsburgais en la Lia da las Diesch Dretgiras ed en Engiadina Bassa che grategia a las vischnancas pertutgadas il 1649 ed il 1652. Sco dominis austriacs en las Trais Lias restan mo Tarasp (fin 1803) e Razén (fin 1819).²²

Indicaziun da las funtaunas

Tranter il 1339 ed il 1635 datti periodicamain erupziuns da la pesta en il Grischun. La citad da Cuira ha gì pliras epidemias enturn la mesadad dal 16. tschientaner. Las epidemias las pli grevas èn dentant stadas durant ils Scumbigls grischuns, oravant tut ils onns 1623 e 1629.

Conflicts socials

Cun passa 1000 process tutgan las Trais Lias tar ils territoris cun las pli bleras persecuziuns da strias, quai che stat era en connex cun ina giurisdicziun damanaivla a la basa en ils cumins. Victimas da quels process che van a fin per dapli che la mesadad dals cas cun la paina da mort, èn oravant tut dunnas creschidas ma era uffants minorens. Suenter che emprims process èn vegnids fatgs en ils onns 80 dal 16. tsch. succeda la gronda part dals process ils onns 50 e 70 dal 17. tsch. ed enturn il 1700; suenter smettan ils process. Ils motivs per ils process cunter strias èn conflicts tranter vischins e la suppressiun dad imaginaziuns da cardientscha nunreligiusas.²³

Indicaziun da las funtaunas

Scola

Las emprimas emprovas da crear ina scola superiura populara (1584, 1618/19) n’han betg gì success. Pir la segunda mesadad dal 18. tschientaner naschan instituziuns da furmaziun en connex cun l’illuminissem, a Haldenstein (1761), a Marschlins (1771), a Jenins (1787) ed a La Punt/Reichenau (1793). Gia cleramain pli baud datti en ils territoris refurmads entschattas per instituir  la scola populara: In urden da baselgia relaschà da la part evangelica dal Bundstag il 1628 oblighescha las vischnancas  da manar scolas.²⁵

Indicaziun da las funtaunas

Occasiuns manchentadas

Il 1792 n’ha ina davosa emprova da la populaziun da la Vuclina da meglierar sia situaziun en il stadi da las Trais Lias cun il «Progetto finale» chattà nagina suatientscha. Suenter che duas ulteriuras pussaivladads concedidas da Napoleun da revalitar la posiziun dal territori subdit, n’èn betg vegnidas nizzegiadas dals Grischuns, vuscha la populaziun en la Vuclina, a Buorm ed a Clavenna il 1797 per l’adesiun a la Republica Cisalpina. Cun quai èn quests territoris pers da maniera definitiva per il stadi Grischun.²⁶

Indicaziun da las funtaunas

Occupaziuns da las pussanzas grondas

Las Trais Lias na san betg sa decider per la revoluziun franzosa, dentant era betg per L’Austria-Habsburg aristocratica e daventan in champ da battaglia. Mintgamai duas giadas occupeschan la Frantscha e l’Austria cun lur truppas il territori da las Trais Lias.²⁷

Indicaziun da las funtaunas

Fin da la independenza statala

Il contract davart l’integraziun dal Grischun en la Republica helvetica  vegn suttascrit il 1799 ed exequì il 1800. Quai sigillescha la fin dal vegl Stadi liber. ²⁸

Indicaziun da las funtaunas

Fundaziun dal chantun

Suenter che Napoleun ha communitgà als deputads sias decisiuns davart la nova Constituziun da la Confederaziun, vegn il Grischun unì  definitivamain cun la Svizra. La nova Constituziun chaschuna per gronda part il restabiliment da las veglias lias, dretgiras autas e cumins. Il referendum da las vischnancas vegn restrenschì in pau a favur dal Cussegl Grond. En la sala da sedutas da la chasa da la citad da Cuira ha lieu l’avrigl l’emprima seduta dal Cussegl Grond.²⁹

Indicaziun da las funtaunas

Vias da transit

Suenter tractativas cun Sardegna-Piemont e cun l’Austria vegnan construidas dal 1818 al 1823 «vias artifizialas» cun sustegn finanzial da questas pussanzas grondas, sur il San Bernardino e sur il Pass dal Spleia (via sut). Fin il 1840 vegn cumplettada la ruta sur ils pass dal Güglia e dal Malögia (via sura). Il 1856 cuntanscha il traffic da transit il pli grond volumen.³⁰

Indicaziun da las funtaunas

Nov sectur economic

Il traffic d’esters, sco ch’il turissem modern vegn numnà a l’entschatta, cumenza a flurir ils onns 50 dal 19. tsch. Quai era grazia a pioniers locals sco Alexander Spengler a Tavau (1853) e Johannes Badrutt a San Murezzan (1855).  Premissa essenziala per il schlantsch è il svilup e l’augment da las pussaivladads d’alloschament e da transport. A l’entschatta vegnan ils viagiaturs oravant tut ils mais da stad, per far curas, pli tard era en la stagiun d’enviern per far sport. Il 1934 vegn l’emprim runal mess en funcziun a Tavau, i dura dentant fin  ils onns 60 fin ch’il turissem d’enviern surpassa quel da stad.³¹

Indicaziun da las funtaunas

Statalitad

La fundaziun da la Confederaziun Svizra il 1848 pretenda dal chantun Grischun in stausch da modernisaziun. La constituziun dal 1814 deva al chantun ed a la regenza mo paucas pussaivladads d’agir; ils cumins han mantegnì per gronda part la controlla da la legislaziun. Pir la refurma dal territori dal 1851 e la constituziun chantunala dal 1854 han avert novs spazis d’agir per las autoritads chantunalas. Las vischnancas giudizialas (ils cumins) vegnan ussa abolidas; Tar votaziuns da referendums na vala da nov betg pli la maioritad da vischnancas, mabain la maioritad dal pievel. Las cumpetenzas per las proceduras penalas da las vischnancas giudizialas  van a las dretgiras  cirquitalas. La rolla da la vischnanca politica vegn surpigliada dals vischinadis (vischnancas localas).³²

Indicaziun da las funtaunas

Credits

En la segunda mesadad dal 19. tschientaner vegnan fundadas ina retscha da bancas en il Grischun, tranter auter la Banca Chantunala Grischuna, sco banca statala  il 1870. Insaquantas bancas  procura spezialmain per la finanziaziun da l’infrastructura turistica. La crisa dal turissem chaschunada da l’emprima guerra mundiala  ha lura sco consequenza la mort da numerusas bancas. Suenter la segunda guerra mundiala resta a la fin mo pli la Banca Chantunala Grischuna sco unica banca puramain grischuna.³³

Indicaziun da las funtaunas

Construcziun da la viafier

Cura che l’ambiziun per ina viafier da l’ost ha stuì vegnir sepulida da maniera definitiva cun l’avertura da la lingia dal Gottard (1882), è la consternaziun gronda en il Grischun. Sin iniziativa privata vegn averta il 1889 la viafier a binaris stretgs Landquart-Tavau. Il chantun surpiglia sias aczias il 1897 e cun sustegn da la Confederaziun vegn construida entaifer curt temp la rait da viafier actuala.³⁴

Indicaziun da las funtaunas

Politica da traffic

1900 vegn introducì in scumond total per autos en il Grischun. Diesch votaziun èn necessarias enfin tar ina «admissiun parziala da l’automobil» il 1925.³⁵

Indicaziun da las funtaunas

Sectur da sanadad

L’Ospital chantunal e regiunal retic a Cuira vegn avert il 1941 e furma in center d’ospitals cun l’Ospital da la crusch (dapi 1853) e l’Ospital da dunnas Fontana (dapi 1917).³⁶

Indicaziun da las funtaunas

Il Schlargiament da las vias

Il program da vias da las Alps da la Confederaziun pussibilitescha adattaziuns necessarias da l’entira rait da vias dal Grischun. Las etappas las pli impurtantas en l’avertura dal tunnel tras il San Bernardino (1967) e la construcziun da la A13.³⁷

Indicaziun da las funtaunas

Politica

Suenter ch’ils umens han anc refusà en il chantun Grischun l’introducziun dal dretg da votar da las dunnas al nivel federal (1959) ed al nivel chantunal (1968), accepta il suveran il 1972, suenter la votaziun federala (1971) il dretg da votar e d’eleger da las dunnas al nivel chantunal. Al nivel communal ston insaquantas vischnancas vegnir sfurzadas d’introducir il dretg da votar e d’eleger da las dunnas il 1983.³⁸

Indicaziun da las funtaunas

Tunnel da viafier

Curt avant la midada dal millenni vegn avert il tunnel da viafier dal Vereina. Quel garantescha ina nova colliaziun d’enviern segira  tranter il Partenz e l’Engiadina Bassa. «L’ovra dal tschientaner» è l’emprima extensiun da la rait da la VR dapi il 1914.³⁹

Indicaziun da las funtaunas

Statalitad

Entant ch’ins ha fatg durant il 19. tschientaner anc quatter emprovas da reveder la constituziun chantunala, è quella restada senza midadas durant il 20. tschientaner. Pir il 2004 è la nova Constituziun chantunala entrada en vigur.⁴⁰

Indicaziun da las funtaunas